Zihinsel Denemeler-4: Algoritmaların İmparatorluğu

“Adaletin ilk tohumu, aç bir insanın payına düşen lokmada gizlidir.”

İnsanlık, tarih sahnesine çıktığı andan itibaren yalnızca varlığını sürdürmekle yetinmedi; adaletin, paylaşımın ve düzenin ne olduğu sorularıyla da yüzleşti. Ekonomi, o dönemde bugünkü gibi karmaşık finansal sistemler değildi; avın nasıl bölüşüleceği, toplanan meyvenin kimin hakkı olduğu ya da hangi kaynağın kime ait sayılacağı gibi hayati sorulardan doğdu. Bir av hayvanının eti kadar, bir avuç buğdayın paylaşımı da insan ruhunu sınayan bir adalet terazisiydi. Bu ilk kararlar, insan ruhunun derinlerinde saklı hırs, merhamet, açgözlülük ve dayanışma duygularıyla yoğruldu.

İlk çağlardan itibaren insanlar, “kim hak eder?”, “adil olan nedir?”, “zenginliğin doğası nedir?” diye sordular. Zenginlik bazen bir avuç ekmekti, bazen bir damla su. Bu soruların yanıtı, bin yıllar boyunca dinlerin, öğretilerinin ve filozofların omuzlarında şekillendi.

Platon ve Aristo’nun Ekonomik Mirası:

“Bilge kral yoksa, adaletin yükünü ya bir yasa ya da bir makine taşır.”

Platon, toplumu büyük bir organizmaya benzetti. Ona göre, bir organizmanın ruhu üç parçadan oluşur; aynı şekilde, toplum da üç sınıfa ayrılmalıydı. Yöneten filozoflar, koruyan askerler ve üreten halk. Platon için adalet, her parçanın kendi görevini en iyi şekilde yerine getirmesiydi. Adalet, yerini bilmekti; kim olduğunla yetinmekti.

Platon, zenginliğin ve özel mülkiyetin sınırsız bir biçimde çoğalmasını toplumsal uyum için tehdit sayıyordu. Onun ideal devletinde yöneticiler mal-mülk sahibi olamaz, yalnızca kamusal yarar için var olurdu. “Gerçek lider,sadece halkın huzuru için vardır,” diyordu Platon. Bugün dönüp baktığımızda, Platon’un bu adalet arayışı, blokzincir felsefesiyle şaşırtıcı bir paralellik kurar. Çünkü blokzincir, bir kralın keyfine, bir yöneticinin hırsına ihtiyaç duymadan işleyen, merkeziyetsiz ve şeffaf bir adalet mekanizmasıdır.

Aristo ise hocası Platon’dan farklı bir yoldan yürüdü. Paranın ve mübadele araçlarının pratik değerini öne çıkardı. Parayı, insanlığın gelişimi için kaçınılmaz bir araç olarak gördü. Ancak “paradan para kazanma” yani faizcilik ve spekülasyonu ahlaki bir sapma olarak eleştirdi. “Para, değer değildir, değeri taşıyan bir gemidir,” der gibiydi.

İnançların Ekonomiye Yaklaşımı:

“Tanrının adaleti, altının bile terazide tartıldığı andır.”

Dinler, ekonomiyi ahlaki ve ilahi bir çerçevede ele aldı.

İslam, zekat, sadaka ve faiz yasağıyla sermayenin toplumsal sorumluluğunu vurguladı. Mal, toplumun bir emaneti olarak görüldü.

Hristiyanlık, “para sevgisi”ni bir sapma olarak tanımladı. Paylaşılmayan zenginlik, ruhsal yozlaşmanın kaynağı sayıldı.

Musevilik, ticareti ve kazancı Tanrı’nın adaletiyle sınar; haksız kazancı ise manevi bir suç olarak görürdü.

Tüm bu öğretiler, bir hakikate işaret ediyordu: Para, insanın aynasıdır. Onu nasıl kullanıyorsak, kim olduğumuzu da o gösterir.

Modern Ekonomi Öncesi Düşünceler:

“Bazen bir filozofun sözü, bir kralın ordusundan daha ağırdır.”

Orta Çağ Avrupa’sında kilise, ticareti ve parayı sıkı ahlaki kurallar ile yönetiyordu. Thomas Aquinas, Aristo’nun mirasını Hristiyan ahlakıyla harmanlayarak “adil fiyat” kavramını geliştirdi. Ona göre ticaretin amacı yalnızca kar etmek olamazdı; toplumsal dengenin korunması da bir hedefti.

Rönesans’la birlikte, insan aklı ve bireysel özgürlük yavaş yavaş öne çıktı. Machiavelli gücün, iktidarın ve insan doğasının karanlık yönlerini ahlaktan bağımsız bir şekilde tartıştı. Locke, mülkiyetin insan emeğinin doğal bir uzantısı olduğunu savundu. David Hume, ticaretin toplumlar arasındaki barışı mümkün kılacağını yazdı.

Adam Smith, modern kapitalizmin teorik temelini attı. Onun ünlü “görünmez el” metaforu, bireylerin kendi çıkarları için çalışırken bile farkında olmadan toplumsal refaha hizmet edebileceği fikrine dayanıyordu. Smith’in görünmez eli, aslında insanın bencilliğini bile faydaya dönüştüren bir yazgı gibiydi. Bugün ise blokzincir, bu görünmez eli matematiksel bir doğrulukla görünür hale getiriyor.

Sanayi Devrimi ve Marx’ın Eleştirisi:

“Demirin gürültüsü arasında insanın sesi kayboldu.”

Sanayi devrimi, dünyayı kökünden sarstı. Buhar makineleri, fabrikalar, dev üretim hatlarıyla dolu şehirler. İşçi sınıfı ortaya çıktı ve sınıfsal çatışmalar büyüdü. Marx, bu yeni çağın yarattığı adaletsizliği keskin bir dille eleştirdi. Üretim araçlarını elinde tutan sermaye sınıfının işçileri sömürdüğünü, artı değeri gasp ettiğini ve eninde sonunda bir devrimle bu düzenin yıkılacağını ilan etti.

Marx’ın sesi, çarkların arasında ezilen işçinin çığlığıydı. Onun en çarpıcı tespiti, “üretim araçları” kavramında gizliydi: Kim üretim araçlarını kontrol ederse, toplumu da o yönetecekti.

Marx ve Blokzincir: Dijital Devrimin Yankısı:

“Bugünün çekiçleri, kod satırlarının vuruşlarıdır.”

Bugün üretim araçları değişti. Fabrikaların yerini, kod satırları, protokoller ve algoritmalar aldı. Artık çekiç seslerinin yerini klavye vuruşları aldı. Bir blokzincir ağına katılan herkes, hem bu ağın kullanıcısı hem de ortağıdır.

Marx’ın sınıf mücadelesi artık dijital protokoller ve yazılım altyapıları üzerinde yaşanıyor. Emek, yalnızca kas gücü olmaktan çıktı. Veriyi işleyen algoritmalar, geliştirilen yazılımlar ve toplulukların yönettiği protokoller haline geldi. Sermaye, beton binalardan çok kod satırlarında saklı bir kudret oldu.

Yapay Zeka: Ekonominin Yeni Beyni:

“Zeka, artık insanın alnında terin veri satırlarında ışık olmasıdır.”

Yapay zeka, ekonominin düşünsel damarlarını baştan sona değiştiriyor. Eskiden ekonomistler verileri toplar, aylarca analiz eder ve tahminlerde bulunurdu. Bugün yapay zeka, trilyonlarca veriyi saniyeler içinde işliyor, geleceği matematiksel bir kesinlikle şekillendiriyor.

Yapay zeka, tıpkı Soğukkanlı filozof gibi tutkudan arınmış, soğukkanlı bir akılla hareket ediyor. Smith’in görünmez elini, Marx’ın sınıf savaşını bile aşan bir güç haline geliyor.

Kodun Felsefesi ve Algoritmik Adalet:

“Kod, çağımızın yeni anayasasıdır; ne tartışılır ne affeder.”

Blokzincir, adalet kavramına yeni bir boyut getiriyor. Platon’un filozof krallarına gerek yok; kodların tarafsızlığı kendi başına bir düzen sağlıyor. Kod, bir anlamda çağımızın yeni yasasıdır; ne yalvarılır ne de ikna edilir, yalnızca çalışır.

Ama bu güç yeni sorular doğuruyor:

Algoritmalar gerçekten tarafsız olabilir mi? Kodu yazanların niyeti, sistemin ruhunu şekillendirmez mi? Geleceğin elit sınıfı, kodu elinde tutan geliştiriciler mi olacak?

Tarih, bir kez daha sessiz bir devrim seyrediyor: Roma’nın çöküşünü izleyen halk, yeni krallıkların doğuşuna tanık oluyor. Bugün de klasik bankacılık çöküyor, yerini merkeziyetsiz protokollerle örülen dijital imparatorluklar alıyor.

Geleceğin Algoritmik Uygarlığı:

“Yarın, kodun diliyle konuşacak.”

Gelecekte dünya ekonomisi belki de tamamen kodların sessiz elleriyle yönetilecek. Para, blokzincir üzerinde dolaşan akıllı kontratlarla var olacak. Devletler, vergi ve denetim için bu altyapıya entegre olmak zorunda kalacak. Yapay zeka, ulusların ekonomik stratejilerini belirleyecek; çünkü insan zihni bu veri seli karşısında yetersiz kalacak ve eski sorular yeniden sorulacak:

Adalet nedir? Mülkiyet kime aittir? Üretim araçlarını kim kontrol eder?  Krizleri kim yönetecek?

Bu soruların cevabı çoktan yazıldı: Kod.

Kodun Çağı:

“Geleceğin kralları taç giymeyecek; kod yazacak.”

Geçmişe dönelim. Platon’un Atina’sında, Aristo’nun Lykeion’unda, Aquinas’ın manastırında ya da İbn Haldun’un satırlarında dolaşalım. Onların tartıştığı adalet, erdem, mülkiyet ve güç soruları hala bizim kanımızda dolaşıyor.

Ama sahneye yeni bir oyuncu çıktı: Algoritmalar.

Onlar ne filozof gibi düşünen ne de hükümdar gibi hükmeden varlıklar. Onlar, insan aklının doğurduğu ama insana hükmeden yeni bir uygarlığın gölgeleri.

Marx’ın devrim düşü, blokzincir ağlarının soğuk kodlarında dijital bir gerçekliğe dönüştü. Smith’in görünmez eli, akıllı kontratların görünür mantığında vücut buldu. Keynes’in devlet müdahalesi, DeFi’nin şeffaf akışında eridi. Schumpeter’in yaratıcı yıkımı, yapay zekanın hızında yeniden tanımlandı.

Belki bir gün, tarihçiler şöyle yazacak:

“21. yüzyılın başında insanlık, binlerce yıllık felsefi ve ekonomik mirasını kodun ellerine teslim etti. Platon’un adalet düşü, blokzincirde ete kemiğe büründü. Marx’ın devrim hayali, algoritmaların eşitlikçi düzeninde yeniden doğdu. Eski dünya sessizce çökerken, yeni dünya dijital ağların ve yapay zekanın omuzlarında yükseldi.”

Artık ekonomi yalnızca paranın ya da ticaretin değil, veri ve algoritmaların krallığıdır. İnsanlık, Platon’dan Marx’a uzanan binlerce yıllık entelektüel serüvenini ardında bırakıyor.

Güç, kodun satırlarında saklıdır.