Gölgesizler Üzerine

“Düş gecenin akvaryumudur.” Victor Hugo

Rüya, içinde yaşadığımız sonsuz olasılıklar evreninden çok daha fazlasını içinde barındıran, uyku iksirinin tesirinde geçen saatlerde bilinç dışımızı katman katman önümüze seren o ketum büyücü. Rüya, onu bilebildiğimiz veya bilemediğimiz ölçüde hayatın, bilimin ve edebiyatın merak, araştırma ve tartışma konusu olmuştur. Bilinmeyeni, açıklanamayanı ve bazen de ifşa edilmemesi gereken bir gerçeği roman sayfalarına gizlemek için rüya her zaman bir sığınak olmuştur. Efsunlu doğasıyla yazarların kalemine sızmış, anestezi etkisi yaratan sözcüklere dönüşerek ruhumuza zerk edilmiştir.

Büyülü gerçeklik akımıyla birlikte değerlendirebileceğimiz, edebiyatta rüya ya da rüyada edebiyat meselesine Yazınımızdan da Hasan Ali Toptaş’ın Gölgesizler adlı, rüya ve gerçeğin tabakalar halinde sıralanıp adeta birbirine karıştığı ve bu esnada süren hayata şahit olduğumuz romanı örnek gösterilebilir. Anlatının ilk anından itibaren bireylerin, Sartre’ın dimağımıza nakşettiği An’da sıkışmışlık hissinden kurtulma arzusuna şahitlik ederiz. Kaçışın şehirden köye doğru olması ilk bakışta klasik bir tersine göç veya doğaya dönme isteği gibi görünse de kitabın ilerleyen bölümlerinde bunun tek yönlü bir hareket olmadığına şahit olunca aslında kaçışın bir arayış, arayışın da bir döngü olduğunu görürüz. Bu döngüsellik motifi romanda sık sık söz edilen tespih imgesiyle özdeşleştirilmiş, tespihin döngüsel yani her seferinde başa dönen yapısı eserin bu yönünü vurgulamakta güçlü bir metafor olarak kullanılmıştır. “Cennetin Oğlu’nun yılanı beline kemer gibi sarıp onun kuyruğunu ağzına yerleştirdiği sahne, Antik Yunan’ın ouroboros sembolünü anımsatır. Ouroboros, döngüsel zamanın, kendini tüketmenin ve aynı zamanda yeniden yaratılmanın güçlü bir simgesidir. Ancak Hasan Ali Toptaş, bu sembolü yalnızca bir varoluşsal döngü olarak değil, karakterin fiziksel ve ruhsal yok oluşunu anlatmak için kullanır. Cennetin Oğlu’nun bu döngü içinde sıkışıp ölmesi, bireyin kendi varoluşunun ağırlığı altında ezilmesini ve bu süreçte hiçbir çıkış yolu bulamayışını da sembolize eder. Bu sahne, romanın genel teması olan kayboluş ve varoluşsal arayış kavramlarına çarpıcı bir anlam katmaktadır. Ayrıca bir metafor olarak gölge de gayet anlamlı bir biçimde romanda işleniyor. Kişinin nereye giderse gitsin peşinden sürüklediği ondan kaçamadığı geçmişini hatırlatan gölge imgesi aynı zamanda kendinden kaçmanın mümkün olmadığını da bize gösterir. Bunu roman karakterlerinden Berber’in şehirdeyken köyü köydeyken şehri düşlemesinden fakat nerede olursa olsun peşini bırakmayan ait hissedememe sorununun gölgesi gibi onu takip etmesinden anlıyoruz. Tespihin sürekli çevrilen fakat tamamlanamayan bir döngüye işaret etmesi gibi gölge de insanın geçmişiyle arasındaki kopmaz bağı temsil ediyor. Bekçi karakteri de elinden hiç düşürmediği mavzeri ile birlikte bir başka imge olarak patriyarkal toplum ve gücü elinde bulundurma olgusuna bir gönderme olarak değerlendirilebilir. Bir başka güç ve otorite imgesi olarak Devlet de romanda sadece ismen yer alıyor ya da var olmayışıyla temsil ediliyor. “Vatandaşların dertlerine ilgisiz devlet” eleştirisi Muhtar’ın yaşanan her kayıp için ilçeye gidip bunu yetkililere bildirmesi fakat bir sonuç alamaması veya beklenen ama bir türlü gelmeyen milletvekillerinin varlığı yoluyla romanın toplumsal gerçekçi yönünü de öne çıkarıyor. Bu metaforlar esere varoluşsal anlamda felsefi derinlik kazandıran unsurlar olarak dikkat çekiyor.

Gölgesizler büyülü gerçeklik imgeleriyle bezeli yapısında varoluşsal bir arayışı işliyor ancak anlatının bütünlüğünü zayıflatan unsurlar da barındırıyor. Karakterlerin psikolojik derinliği, kurgudaki bazı seçimler romana güçlü anlamlar katmak yerine yer yer anlatının bütününü zedeliyor. Çoğunluğu köy realitesinde geçen romanda güç ve otorite simgesi olarak Bekçi karakteri her ne kadar köydeki görevini yerine getiriyor olsa da bana kendisine yüklenen sorumluluk altında ezilmiş bir karakter olarak göründü. Ayrıca köy gerçekliği bir kez daha göz önünde bulundurulduğunda erkin temsilinin Jandarma karakteriyle yapılması romanı gerçekliğe daha da yakınlaştırabilirdi. Bu eksiklik sonucu, romanda yaşanan biri intihar üç ölüm ve kaybolmalar gibi adli olaylara rağmen belki de devletin eksik temsilinin bir tezahürü olması gerekliliğinden hareketle, yaşananlara kolluk kuvveti olarak Jandarmanın dahil edilmemesi karakter kurgusu yönünden olumsuz bir eleştiri noktası olarak dikkat çekiyor ve gerçekliği büyüyle harmanlarken gerçeklikten kopmaya neden olacak düzeyde yapılan bu dozaj hataları anlatıyı gözümde bütünsel olarak eksik kılıyor.

Muhtar gibi seçim zaferini evinin damında tek başına içerek kutlayan, ölümünü bile herkesten gizleyecek nispette içe dönük bir karakterin eşiyle yaşadığı münasebetin “sevişme” olarak ifade edilmesi Muhtar’ın karakter olarak tutarlılığını zayıflatıyor. Çünkü Anadolu toplumu ve kadına yönelik toplumsal cinsiyet algısı bir arada düşünüldüğünde Muhtar ve karısı arasında yaşananların işteş bir fiilden ziyade Muhtar’ın tek taraflı tatmin arayışını öne çıkaran bir biçimde aktarılması bize muhtarımızı daha gerçekçi bir perspektiften okuma şansı sağlayabilirdi.

Gölgesizler, büyülü gerçeklik unsurlarıyla zenginleştirilmiş, varoluşsal sorgulamalar içeren bir roman. Ancak, karakterlerin derinlik kazanamaması, anlatıyı gerçeklik yönüyle akamete uğratan noktaları ve gerçeklik ile büyü arasında kurulan dengenin zaman zaman bozulması, eserin etkisini zayıflatıyor. Yer yer başarılı metaforlar barındırsa da anlatı bütünlüğünü güçlendirmek yerine onu dağıtan tercihler romanın gücünü gölgeliyor. Kitaptaki dil işçiliğine rağmen, Gölgesizler, yarattığı atmosferin hakkını tam anlamıyla veremeyen, potansiyelini tam olarak gerçekleştiremeyen bir eser olarak kalıyor.